De onzichtbare norm

“7-vinkjes-mannen hebben één ding gemeen: ze zitten altijd in de dominante groep. Ze hoeven zich nooit aan te passen. Iedereen past zich aan hen aan. Wat doet zo’n uitgangspositie met een mens en wat doen mensen met zo’n uitgangspositie met hun land? Want doorgaans spelen mannen zoals ik de baas”. Het zijn de woorden van Joris Luyendijk, Nederlander, onderzoeksjournalist, antropoloog, socioloog en ‘7-vinkjes-man’. Hij schitterde op het podium van Unmask Your Talent tijdens de uitreiking van de #ZigZagHR ZoHRo Awards. We bundelen hier zijn belangrijkste inzichten.

Lang geloofde Joris Luyendijk dat hij het succes in zijn leven op eigen kracht verdiend had. Eigenlijk dacht hij er helemaal niet over na. Tot hij op zijn veertigste aan de slag kon bij The Guardian en ‘het niet klikte’. “Nochtans zag ik er net zo uit als de hoofdredacteur, maar bleek ik gewoon niet te weten ‘hoe het werkt’. Het probleem was niet alleen dat de codes mij vreemd waren, maar ook dat leidinggevenden die niet anders kenden dan die code, zich niet bewust leken te zijn van het bestaan ervan. Er is dat verhaaltje van de vis die bij een andere vis informeert naar het water en als antwoord krijgt: ‘Wat is water?’ Cultuur is impliciet. Het is moeilijk om je in te leven als je niet tot de doelgroep behoort. Hoe goed ik ook probeerde te assimileren, ik zou er nooit echt helemaal bij horen.”

“Nochtans had ik tijdens mijn studie geleerd dat je mensen nooit los kan zien van de context waarin ze leven, dat je behalve naar individuele persoonskenmerken ook moet kijken naar de omstandigheden waarin die wel (of net niet) tot bloei kunnen komen. Alleen, ik had die kennis nooit toegepast op mezelf”, gaat Joris verder. “Als ik terugblik op mijn leven, besef ik dat ik eigenlijk alles mee had en niets tegen. Ik heb nooit voor iets moeten knokken. Pas bij The Guardian speelde ik voor het eerst een uitwedstrijd. En die verloor ik meteen zwaar. Ik had nooit geleerd hoe het voelt om afhankelijk te zijn van mensen die iets anders doen, denken of er anders uitzien dan ikzelf, hoe moeilijk het is om je in te leven als je niet tot de doelgroep behoort.”

De 7 vinkjes

Hoeveel van dat soort Nederlanders zouden er zijn, vroeg Joris zich af. Mensen die net als hij niet weten hoe het voelt om gediscrimineerd te worden, die zich nooit hoeven aan te passen dankzij ‘het nest’ waaruit ze komen? “Voor dat soort mannen bestond er geen naam. Vrouwen, personen van kleur, lhbti (n.v.d.r. in Vlaanderen: LGBTQ), noemen we ‘minderheden’. En hoe worden wij genoemd? De ondiscrimeerbaren? Representatief? Dat zijn we net niet. Ik heb het in kaart gebracht: we zijn met 500.000. Op een totale bevolking van dik 17 miljoen Nederlanders, is dat slechts 3%. Ik noem ze de 7-vinkjes-mannen. Hoe meer je lijkt op de 7-vinkjes-man, hoe groter de kans op een plek in het hart van de macht. Hoe minder je lijkt op de 7-vinkjes-man, hoe groter de kans op een plek in de marge. Het is geen wet. Het is een wetmatigheid.”

Het Arjen Lubach-effect

“Na een van mijn lezingen kwam een vrouw met grote passen op me af. ‘Je zult begrijpen’, zei ze, ‘dat jouw verhaal van zonet niet heel veel nieuwe elementen bevat voor mij. Bij mijn collega’s zou het ook bekend moeten zijn, want ik heb er hen vaak genoeg over verteld, sinds ik hier kwam werken als enige vrouw van kleur. Hoe ongemakkelijk ik me er soms bij voel dat ze er altijd van uitgaan dat ik ben zoals zij of dat wil worden, hoe intimiderend mannen kunnen overkomen, ook al bedoelen ze dat niet zo. Nu horen mijn collega’s het van jou en plots ‘valt hun kwartje’. Nu staan zij aan mij uit te leggen hoe uitsluiting werkt.’ Tv-presentator Sahil Ammar Aise noemt dat het Arjen Lubach-effect. Omdat iets gelijkaardigs zich voordeed toen een item over de onderdrukking van de Oeigoeren, Chinese moslims, geen reactie kreeg tot Arjen Lubach (n.v.d.r een bekende televisiepresentator in Nederland) er een item aan wijdde. Een verhaal wordt opeens acceptabel, geloofwaardig en belangrijk wanneer het uit de mond van een 7-vinkjes-man komt.”

De onzichtbare norm

“Het blijft natuurlijk een steekproef, maar als na ruim honderd lezingen voor tussen de twintig en vierhonderd hoogopgeleiden telkens het Arjen Lubach-effect optreedt, dan is dat wel heel toevallig. Ik denk dat het zo werkt: doordat mannen zoals ik al zo lang zoveel machtsposities innemen, zijn wij een soort onzichtbare norm gaan vormen. Wil je met ons meedoen, dan kan je maar beter proberen om zoveel mogelijk op ons te lijken.”

Voorbij de poort is minstens zo belangrijk als aan de poort

“Mijn lezingen brachten me ook in aanraking met HR-afdelingen en overal hoorde ik hoe zij ‘de beste mensen’ selecteren”, vertelt Joris. “Aan de poort kijken ze naar je cv: dat is objectief en maakt vergelijken mogelijk. Voorbij de poort is het belangrijk of je je werk goed doet en klikt met anderen. En voor promoties? Daarover was iedereen het eens: hoe hoger je komt, hoe belangrijker zichtbaarheid wordt. Je moet ‘er staan’ en ‘goed overkomen’. Ik heb lang ook zelf geloofd dat dat neutrale criteria zijn. Tot ik bij The Guardian werkte en merkte hoezeer zichtbaarheid samenhangt met zelfvertrouwen. Daarom is het grote gewicht dat in organisaties wordt toegekend aan zichtbaarheid niet neutraal.”

“Hetzelfde geldt voor gangbare eisen aan cv’s. Kilian Wawoe (zie ook eerder in dit tijdschrift) bestudeert aan de Vrije Universiteit in Amsterdam beloningsbeleid. Hij definieert het ‘glazen plafond’ als het punt waarop succes en falen niet meer goed te meten zijn. Bij een vakkenvuller kan je exact vaststellen hoeveel vakken hij heeft gevuld op een uur, bij voetballers kan je het aantal doelpunten tellen, maar in grote organisaties is besluitvorming heel complex met veel betrokkenen. Resultaten zijn dan nog zeer moeilijk toe te schrijven aan één persoon. Wat bepaalt voorbij dit glazen plafond of iemand een promotie verdient? Of je genoeg lijkt op degenen die de promoties toekennen.”

Mannen verdelen de plaatsen

“We horen steeds vaker dat het tijd wordt dat mannen zoals ik plaats maken”, zegt Joris, “zodat anderen ‘erbij’ kunnen. We vinden diversiteit prima, ‘zolang het maar niet ten koste gaat van de kwaliteit’. Maar daar zit net de crux: de machtspositie van mannen zoals ik bestaat er niet alleen in dat we heel veel plaatsen bezet houden, wij bepalen ook wie een plaats ‘verdient’. Dat bedoelen mannen zoals ik wanneer we zeggen dat ‘diversiteit prima is zolang het maar niet ten koste gaat van de kwaliteit’. Wij willen blijven bepalen wie de besten zijn.”

De wet van behoud van onrecht

“Vrijwel ieder land heeft een dominante meerderheid: cultureel, etnisch, linguïstisch of religieus. Vrijwel iedere samenleving discrimineert al eeuwenlang vrouwen en lhbti. Iedere samenleving kent een type opleiding dat geldt als meest prestigieus. Zo tekent zich de wet van behoud van onrecht af. Hoe minder iemand wordt geraakt door onrechtvaardigheid, hoe groter de kans dat die persoon het ver brengt, maar hoe kleiner de kans dat hij die positie gebruikt om onrechtvaardigheid aan te pakken. Hij is zich van geen kwaad bewust. Nochtans hebben ook 7-vinkjes-mannen een moeder, zussen of dochters, vrienden van kleur, migranten of klassenmigranten. Maar dat neemt (vooralsnog) de blokkades niet weg.”

Pas als je het doorhebt, ga je het zien

“Waarom heb ik zoveel tijd nodig gehad om de machtspositie van mannen zoals ik te begrijpen? En als het bij mij zo lang duurde, hoe groot is de kans dat de ogen opengaan bij andere 7-vinkjes-mannen met veel macht en invloed? Ongelijkheid en sociaaleconomische onrechtvaardigheid staan gewoon heel erg van je af, als 7-vinkje. We horen en lezen erover in onze kwaliteitskrant, die geschreven wordt door hoogopgeleiden uit onze bubbel. Als ik 7-vinkjes-mannen hoor of lees over discriminatie, zeggen ze dat het toch wel meevalt, dat we positief moeten denken, dat mensen uit minderheidsgroepen geen lange tenen moeten hebben en de kansen moeten grijpen die er wel zijn. Maar wat als discriminatie werkt als inkt of gif? Dat een druppel genoeg is om het hele glas van kleur of smaak te doen verschieten? Dat niet zozeer van tel is hoe vaak het gebeurt, maar dat het überhaupt kan gebeuren?”

+++

De 7 vinkjes van Joris Luyendijk

Hoe meer vinkjes je kan aanduiden, hoe meer kans je hebt om een machtspositie te verwerven. Hoe minder vinkjes, hoe groter de kans dat je in de marge beweegt.

1. Minstens één hoogopgeleide of welgestelde ouder die je de weg kan wijzen in onderwijs
2. Minstens één in jouw land geboren ouder die je de cultuur van de meerderheid kan meegeven
3. Man
4. Hetero
5. Wit
6. Gymnasium of ASO afgerond
7. Universiteit gedaan