Burn-out is niet enkel een mentale zaak

België is op weg naar 600.000 langdurig zieken tegen 2035. Uit cijfers van RIZIV blijkt dat het aantal mensen dat een jaar (of langer) afwezig is wegens ziekte tussen 2008 en 2022 verdubbeld is. Hoe is het mogelijk dat zoveel mensen niet meer meekunnen en met tal van onbestemde fysieke en psychische klachten bij specialisten terechtkomen die geen oplossing kunnen bieden voor hun probleem? Hoe komt het dat we alles hebben en toch ziek worden? Prof. dr. Stephan Claes schreef er een boek over: ‘De gestreste samenleving’. Daarin pleit hij voor een fundamentele omslag, waarin ‘vergeten vaardigheden’ als mildheid en zelfkennis een belangrijke rol spelen. We moeten beter leren luisteren naar ons lichaam, klinkt het, en met een andere bril kijken naar onze draagkracht, onze verlangens en onze ambities. En het is essentieel dat we het collectieve doemdenken relativeren, want mensen hebben nood aan een perspectief. Optimisme is daarom niet louter een morele plicht maar ook een psychologische noodzaak.

Is onze veerkracht opgebruikt?

Prof. dr. Stephan Claes: “Veel mensen zitten thuis met burn-out of andere psychosomatische klachten. In tegenstelling tot depressie of psychotische ziektebeelden is burn-out geen psychiatrische aandoening en dus niet opgenomen in de diagnostic and statistical manual of mental disorders. Medisch gezien ‘bestaat’ burn-out eigenlijk niet. En toch vallen die mensen ziek door uitputting van hun stresssysteem, stoppen ze met werken, en hebben wij, professionele dienstverleners, daar geen passend antwoord op. Als die uitputting met werk te maken heeft, noemen we dat burn-out, maar eigenlijk is dat eerder een fictieve afgrenzing. Vaak is de realiteit complexer dan dat. Misschien kan ons lichaam de uitdagingen van de 21ste eeuw niet dragen en is onze veerkracht die voor een heel leven bedoeld is vandaag te snel opgebruikt. Veerkracht is normaal verdeeld, volgens een gauss curve, waarbij sommigen heel veel kunnen dragen en anderen veel minder, op basis van de genen die we hebben meegekregen of trauma’s die we hebben meegemaakt. Wie bijvoorbeeld slachtoffer is geweest van misbruik of geweld op jonge leeftijd, zal een beperkte draagkracht hebben, maar de rek op het systeem is bij niemand oneindig.”

Your body knows you’re burned-out

De drie grote mentale symptomen van burn-out, zoals beschreven door de Amerikaanse psychologe Christina Maslach, zijn uitputting, mentaal en fysiek afstand nemen van het werk en collega’s en weinig vertrouwen in de eigen competenties. Maar deze dominante definitie is onvolledig volgens Prof. dr. Claes: “In zijn originele beschrijving van burn-out gaf Freudenberger al aan dat burn-out ook gepaard kan gaan met fysieke symptomen. Your body knows you’re burned-out, een artikel verschenen in de New York Times in 2022, illustreert het kernpunt dat ik in mijn boek wil maken: het lichaam spreekt op zijn eigen manier als de druk te hoog wordt.”

“Ons lichaam is in staat om bij uitdagingen en bedreigingen alle energiereserves te mobiliseren en op andere momenten te herstellen, te voeden, te groeien,… We zijn ons nauwelijks bewust van ons lichaam en net daar zit ook het gevaar: we vinden het lichaam vanzelfsprekend en reageren met frustratie als het niet meer mee kan. In ons Westerse denken zijn brein en lichaam gescheiden geraakt van elkaar en hebben we ons lichaam gereduceerd tot een machine die het tempo moet volgen van wat ons brein wil.”

Beter leren luisteren

“Ons lichaam heeft een onwaarschijnlijk ingenieus systeem ontwikkeld om met druk en stress om te gaan”, licht Prof. dr Claes toe. “Het reageert op acuut gevaar en eens het gevaar geweken is, komt er een ingebouwde rem op gang. Maar wanneer het langdurig (over)belast wordt, geraakt het ontregeld en op termijn uitgeput. Bovendien maakt dat stresssysteem geen onderscheid tussen werk en privé. Daarom is burn-out niet louter werkgerelateerd. Het is de globale belasting die telt en natuurlijk maakt werk daar een groot deel van uit. Als er te hoge taakeisen worden gesteld en te weinig hulpbronnen aangeboden worden, zal dat leiden tot een disbalans.”
“Het feit dat we met zijn allen mindfulness nodig hebben om het leven aan te kunnen, bewijst dat er iets grondig mis is”, argumenteert Prof. dr. Claes, “en het klassieke model is blijkbaar niet in staat om dit maatschappelijk probleem ten gronde op te lossen. Een alarmerend grote groep mensen heeft de grens bereikt van wat ze kunnen dragen en als we de tsunami van medisch en psychiatrisch onverklaarbare klachten willen begrijpen en aanpakken, zullen we in de eerste plaats beter moeten leren luisteren naar ons lichaam. Het lichaam doet pijn, omdat het onder de druk bezwijkt. In plaats van ons lichaam het zwijgen op te leggen met pijnstillers, alcohol en kalmeermiddelen, moeten we beseffen dat we een brein-lichaam zijn en dat beter leren luisteren naar ons lichaam cruciaal is.”

De vergissing van Descartes: het lichaam weet het beter

“We hebben ons lichaam nodig om goed te kunnen denken”, vervolgt Prof. dr. Claes, “meer nog, een denken dat niet lichamelijk doorvoeld is, leidt tot foute keuzes. Vooral bij grote beslissingen in een complexe context is het essentieel om rationele overwegingen aan te vullen met buikgevoel. Brein en lichaam hebben elkaar nodig. Het lichaam reageert op alles wat je meemaakt en bewaart daar kaarten over (somatic markers). In een nieuwe situatie worden die kaarten als het ware opgeroepen en laten het individu opnieuw voelen hoe hij of zij zich in het verleden bij een gelijkaardige situatie heeft gevoeld. Dat is ook wetenschappelijk hard te maken.

In dat opzicht ben ik het voorzichtig oneens met Kahneman die in ‘ons feilbare denken’ pleit voor “slow thinking”, waarbij uitsluitend het rationele denken betrouwbaar lijkt. De Amerikaanse neuropsycholoog Antonio Damasio stelt in zijn grensverleggend boek ‘De vergissing van Descartes’ net dat de intuïtieve manier van denken, die signalen vanuit het lichaam meeneemt, heel belangrijk is, omdat die ervoor zorgt ervoor dat je keuzes maakt die bij je passen. Natuurlijk moeten we niet puur op intuïtie handelen, maar we hebben intuïtie wel nodig. Het lichaam geeft met andere woorden wijze raad over wat best bij je past.”

Kiezen is verliezen?

Mensen hebben meer vrijheid dan ooit. We kunnen niet terug. En we willen ook niet terug. De wereld is open en puilt uit van keuzemogelijkheden. “Dat is prachtig, maar tegelijkertijd uitdagend en overweldigend”, reageert Prof. dr. Claes. “En in die wereld waarin iedereen alles kan worden wat hij of zij wil, wil iedereen alles tegelijkertijd. En daar betalen we een hoge prijs voor. Het is gewoon te veel. Mensen moeten hun ambities bijstellen of keuzes maken. En dat begint bij bewustmaking.

Is het overigens zo dat je verliest als je kiest? Misschien zit het gevoel van verlies vooral in de vergelijking met anderen? Want we ontdekken onszelf in interactie met onze omgeving. We willen erbij horen, we willen excelleren en we verlangen naar wat de ander heeft, wat de Franse filosoof René Girard de ‘mimetische begeerte’ noemt.”

Oude wijsheden en vergeten vaardigheden

We moeten dus durven kiezen en leren doseren. Prof. dr. Stephan Claes gelooft ook in hernieuwde aandacht voor oude wijsheden (meer slapen, meer bewegen) én vergeten vaardigheden (mededogen voor jezelf en voor de ander; zelfkennis en nederigheid; (on)voorwaardelijk vergeven en dankbaarheid).

“Dat klinkt als raad van mijn grootmoeder en zal misschien weggezet worden als ‘oude wijn in nieuwe zakken’ maar als we echt iets willen doen aan dit probleem, dan zal dit niet alleen moeten gebeuren door psychologen en psychiaters, maar ook door experten in onderwijs en arbeid, door antropologen en filosofen, en dan zullen we als maatschappij moeten nadenken hoe we er met zijn allen voor zorgen dat ons stresssysteem minder zwaar belast wordt. Dat vraagt een culturele omslag en een breed debat over de voedingsbodem van het probleem: de prestatiedruk waar heel veel mensen onder gebukt gaan. Een pasklare oplossing is er helaas niet, maar mijn pleidooi – dat aansluit bij de klinische psychologie – wordt mee ondersteund door onderzoek en is de enige uitweg.”

Tips voor werkgevers en HR

We vragen tot slot nog naar zijn adviezen voor werkgevers en HR en die verschillen niet noemenswaardig van de adviezen die we van HR professionals horen: “Zorg dat je je medewerkers kent, ga op tijd in gesprek, en probeer maximaal flexibiliteit te bieden. Dat wil niet zeggen dat je oneindig mild moet zijn en altijd moet toegeven, maar wel dat je transparant bent in wat (niet) kan. Moedig medewerkers aan om na te denken of ze wel op de juiste plaats zitten, of wel een job uitoefenen die bij hen past en of de tijd die ze doorbrengen op het werk als zinvol en vervullend ervaren wordt.”

We moeten echter vaststellen dat veel te weinig mensen bewust kiezen voor een job, doorgaans rollen we erin. Mensen worden vooral gerekruteerd op basis van competenties, te weinig op interesses. Daardoor hebben veel mensen het gevoel dat ze ‘gevangen’ zitten in een functie die niet (meer) bij hen past. Met alle gevolgen van dien…

///

LEESTIP